Rollage

Ass Wikipedia.
Ard ta gientyn rollageyn ayns Bodjal Mooar Magellan.
Jalloo veih NASA/ESA.

Ta rollage (ny rolt, roltag, ny rontage ny keayrtyn) çheet er bluckan feer vooar soilsheenagh dy phlasmey t'er ny freill ry-cheilley liorish ym-hayrn. Ec jerrey seihill ny rollage, s'foddee dy vel ee cummal cooid jeh stoo mee-ghooghyssagh. She yn Ghrian y rollage s'niessey da'n Chruinney, as she bun y chooid smoo jeh bree er y Chruinney ee yn Ghrian. Ta rollageyn elley ry-akin veih'n Chruinney car yn oie choud's nagh vel sollys ny Greiney ny phenomenonyn aeraghtagh soilsheeney ny cur eie er sollys ny rollageyn elley. Dy shenndeeagh, va ny rollageyn smoo baghtal 'sy vagher niauoilagh currit ry-cheilley stiagh ayns co-hollyssyn rollageagh as roltagyssyn, as va enmyn currit er ny rollageyn by-yilley. Ta catalogyn dy rollageyn er nyn gur ry-cheilley liorish rollageyderyn, as t'ad kiarail enmyssyn rollageagh cadjinit.

Er feie cooid jeh'n theihll eck er y chooid sloo, ta rollage soilsheeney rere co-haaghey çhiass-heshveanagh jeh'n hiddragien 'sy chree eck. Ta'n obbraghey shen skeaylley yn vree as t'ee goll harrish y çheu sthie jeh'n rollage, as lurg shen, goulraghey magh 'syn eaynid mooar. Va begnagh dagh bun-stoo najooragh ny s'trimmey na'n hailium crooit ec rollageyn, rere co-haaghey çheshveanagh rollageagh car y lhing oc, ny rere co-haaghey çheshveanagh olloonova car bleaystey ny rollageyn. Foddee rollageyderyn feddyn magh glout, eash, stoo-sthie kemmigagh as ram troyn elley jeh rollage rere goaill baght er y spectrum, er y toilsheenaght, as er y ghleashaght eck harrish yn 'eaynid mooar. She lane ghlout dy rollage yn ard-chronalagh ayns aafilley as erree jerrinagh y rollage. Ta troyn elley jeh'n rollage reaghit liorish y çhennaghys aafillee eck, goaill stiagh y crantessen, yn çhyndaa, yn ghleashaght as yn çhiassid eck. Ta kaart jeh çhiassidyn jeh ram rollageyn noi'n toilsheenaght oc, kaart t'er enney myr graf Hertzsprung-Russell (graf H-R), lhiggey da feddyn magh eash as staydys yn-fillee yn rollage.

Ta rollage goaill toshiaghey myr bodjal cohionnee jeh stoo ta jeant ass hiddragien son y chooid smoo, agh lesh beggan dy hailium as bun-stooghyn elley. Choud's ta cree yn rollage gloo dy fondagh, ta cooid jeh'n hiddragien ceaghlit gyn stad gys hailium liorish yn obbraghey ta enmyssit co-haaghey çheshveanagh.[1] Ta'n chooid faagit jeh çheu sthie yn rollage gymmyrkey yn vree magh ass y chree trooid cochiangle dy obbraghyn goulragh as co-ymmyrkagh. Ta broo sthie jeh'n rollage cur lhiettrimys er tooilley co-huittym fo trimmid yn ym-hayrn eck. Choud's ta'n conney hiddragien 'sy chree er ny hoo magh, ta ny rollageyn lesh 0.4 keayrtyn glout ny Greiney[2][3] mooadaghey son dy ve nyn voawir ruy, as ayns cooishyn er lheh, co-haaghey ny bun-stooghyn by hrimmey 'sy chree ny ayns shligganyn mygeayrt y chree. Lurg shen, ta'n rollage aa-filley gys cummey mee-ghooghyssagh, as aa-choorsal cooid jeh'n stoo magh 'sy çhymmyltaght eddyr-rollageagh, raad dy nee yn stoo shen cur sheeloghe noa jeh rollageyn er bun, ga dy bee coreir ny s'yrjey jeh bun-stooghyn tromey ayndaue.[4]

Ta coryssyn dy rollageyn çhyndaaee as coryssyn dy yl-rollageyn jeant seose ass daa ny ny smoo rollageyn. T'ad kianglt ry-cheilley trooid ym-hayrn as t'ad cruinlaghey mygeayrt-y-moosyn ayns cruinlee hickyr. Nar ta cruinlagh faggys ec daa rollage jeh'n torçh shen, s'foddee dy vel cleayney mooar echey shen er nyn aa-filley.[5] Foddee rollageyn dy ve nyn gooid jeh strughtoor ny smoo ta kianglt rere yn ym-hayrn, lheid as dhossan rollageagh ny ard-chruinnaght.

Enmyssyn[reagh | edit source]

Va eie yn cho-hollys rollageagh er enney roish yn eash Vabylonnagh. Ren arreyderyn shenndeeagh ny speyrey oie smooinaghtyn dy row ny rollageyn jannoo soyllaghyn 'sy speyr, as ren ad kiangley adsyn rish mynchooishaghtyn er lheh jeh'n najoor ny jeh nyn veayn-skeealyn oc. Va daa 'er yeig jeu nyn soie er yn ecliptagh as ren ad bun da'n astroaylleeaght.[6] Va enmyn currit er rollageyn er lheh, ny rollageyn by-yilley son y chooid smoo, enmyn Ladjyn ny Arabish er lheh.

Mygeayrt ny bleeaney 1600 va enmyn ny co-hollyssyn rollageagh ymmydit son dy enmyssey ny rollageyn ayns ny h-ardjyn co-reggyrtagh jeh'n speyr. Ren y rollageyder Germaanagh Johann Bayer croo straih dy chaslyssyn rollageagh as chur eh sheese lettyryn Greagagh myr enmyssyn ny rollageyn ayns ny co-hollyssyn. Ny s'anmey, va corys currit er bun va jannoo ymmyd kiart-irree yn rollage as v'eh currit rish catalog ny rollageyn 'sy lioar "Historia coelestis Britannica" (lhieggan 1712) liorish John Flamsteed, as ta'n corys shen er enney nish myr enmys Flamsteed ny earrooaghey Flamsteed.[7][8]

Rere leigh yn 'eaynid mooar cha nel agh un lught-reill eddyr-ashoonagh ayns shelloo eaghtyrys son enmyssey corpaneyn rollageagh - yn Unnaneys Rollageagh Eddyrashoonagh (IAU).[9] Ta kuse veg dy cholughtyn preevaadjagh cur enmyssyn rollage er creck, ventyr t'er enney ec y Lioarlann Ghoaldagh myr ventyr traaghtee neu-oarderit.[10][11] Ansherbee, ta'n IAU cur fodjeeaght eddyr eshyn as ny colughtyn shen, as cha nel eh jannoo ymmyd jeh ny h-enmyssyn shen as cha nel ad er enney oc.[12]

Unnidyn towshan[reagh | edit source]

Ga dy vel unnidyn SI as CGS ymmydit dy chur sheese er ard-howshanyn rollageagh, ta unnidyn greiney ymmydit da'n chooid smoo son dy chur sheese er cruinnaghey, soilsheanaght as craueyn raadeeoil as ad bunnit er troyn ny Greiney ain:

cruinnaghey greiney:  kg[13]
soilsheanaght ghreiney:  wattyn[13]
craue raadeeoil greiney: m[14]

Ta lhiuridyn liauyrey, lheid as craue raadeoil rollageyn mooarey ny essylys lieh-vooar choryssyn rollageyn çhyndaaee, focklit ayns unnidyn rollageagh (AU) - y lhiurid veanagh eddyr y Chruinney as y Ghrian (150 millioon km ny 93 villioon meeillaghyn).

Jeeagh er neesht[reagh | edit source]

Imraaghyn[reagh | edit source]

  1. Bahcall, John N. (29 Mean Fouyir 2000). "How the Sun Shines" (ayns Baarle). Nobel Foundation. Feddynit magh er 14 Nollick 2010. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (cooney)CS1 maint: çhengey gyn enney (link)
  2. Richmond, Michael. "Late stages of evolution for low-mass stars" (ayns Baarle). Rochester Institute of Technology. Feddynit magh er 14 Nollick 2010. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (cooney)CS1 maint: çhengey gyn enney (link)
  3. Postnov, K.A. "Лекции по Общей Астрофизике для Физиков "Leaghtyn er Fishig Rollageagh Chadjin da Fishigee"" (ayns Rooshish). astronet.ru. Feddynit magh er 14 Nollick 2010. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (cooney)CS1 maint: çhengey gyn enney (link)
  4. "Stellar Evolution & Death" (ayns Baarle). NASA Observatorium. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2008-02-10. Feddynit magh er 08 Mean Souree 2010. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (cooney)CS1 maint: çhengey gyn enney (link)
  5. Iben, Icko, Jr. (1991). "Single and binary star evolution" (ayns Baarle). Astrophysical Journal Supplement Series. Ym-lioar 76: 55–114. doi:10.1086/191565. 
  6. Koch-Westenholz, Ulla; Koch, Ulla Susanne (1995). Mesopotamian astrology: an introduction to Babylonian and Assyrian celestial divination. Carsten Niebuhr Institute Publications. 19. Museum Tusculanum Press. dg. dg. 163. ISBN ISBN 87-7289-287-0. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (cooney)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  7. "Naming Astronomical Objects". Unnaneys Rollageagh Eddyrashoonagh (URE). Feddynit magh er 2009-01-30.
  8. "Naming Stars". Students for the Exploration and Development of Space (SEDS). Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2002-10-14. Feddynit magh er 2009-01-30.
  9. Lyall, Francis; Larsen, Paul B. (2009). "Chapter 7: The Moon and Other Celestial Bodies". Space Law: A Treatise. Ashgate Publishing, Ltd. dgn. dg. 176. ISBN 0754643905.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  10. Scientia Astrophysical Organization. (2005). ""Star naming"". Feddynit magh er 2010-06-29.
  11. British Library. ""Disclaimer: Name a star, name a rose and other, similar enterprises"". The British Library Board. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2010-01-19. Feddynit magh er 2010-06-29.
  12. Andersen, Johannes. ""Buying Stars and Star Names"". International Astronomical Union. Feddynit magh er 2010-06-24.
  13. a b Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I. (2003). "Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars". The Astrophysical Journal. Ym-lioar 583 (2): 1024–1039. doi:10.1086/345408. Bibcode2003ApJ...583.1024S. 
  14. Tripathy, S. C.; Antia, H. M. (1999). "Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius". Solar Physics. Ym-lioar 186 (1/2): 1–11. doi:10.1023/A:1005116830445. Bibcode1999SoPh..186....1T.