Yn Ungaar
 | This article needs grammatical and orthographic revision / Ta feme er karraghey ec yn art shoh. Ny gow magh y fogrey shoh derrey vees yn art er ny charraghey ec Gaelgeyr fondagh, my saillt. Please do not remove this notice until the article has been revised by an experienced Manx speaker. |
| Magyar Köztársaság Pobblaght ny h-Ungaar |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Arrane ashoonagh: Himnusz Hymn |
||||||
 |
||||||
| Preeu-valley (as y balley smoo) | Budapest 47°26′ Hwoaie 19°15′ Hiar
| |||||
| Çhengey oikoil | Ungaarish | |||||
| Reiltys | Pobblaght ard-whaiylagh | |||||
| - | Eaghtyrane | Katalin Novák | ||||
| - | Ard-vinishter | Viktor Orbán | ||||
| Crooaght | ||||||
| - | Bunneeaght ny h-Ungaar | 896 | ||||
| - | Er enney myr reeriaght | Mee ny Nollick, 1000 | ||||
| - | Y Treeoo Phobblaght | 23 Jerrey Fouyir 1989 | ||||
| Entreilys gys yn UO | 1 Boaldyn 2004 | |||||
| Eaghtyr | ||||||
| - | Yn clane | 93,030 km² (109-oo) 35,919 mi ker |
||||
| - | Ushtey (%) | 0.74 | ||||
| Earroo yn phobble | ||||||
| - | Ooley 2008 | 10,041,000 (79-oo) | ||||
| - | Coontey-pobble 2001 | 10,198,315 | ||||
| - | Glooaght | 109/km² (94-oo) 282/mi ker |
||||
| LTS (CCK) | Ooley 2008 | |||||
| - | Yn clane | $198.7 billioon (43-oo) | ||||
| - | Yn dooinney | $19,800 (39-oo) | ||||
| LTS (ennymagh) | Ooley | |||||
| - | Yn clane | $159.3 billioon | ||||
| Gini (2008) | 24.96 (injil) (3-oo) | |||||
| ALD (2007) | ▲ 0.874 (ard) (36-oo) | |||||
| Argid | Forint (HUF) |
|||||
| Traa ynnydagh | CET (UTC+1) | |||||
| - | Souree (TTLS) | CEST (UTC+2) | ||||
| Coad eddyr-voggyl | .hu1 | |||||
| Coad çhellvane | +36 | |||||
| 1 | Ta .eu ymmydit myrane lesh çheeraghyn elley yn Unnaneys Oarpagh. | |||||
She çheer hallooinit 'syn Oarpey Veanagh ee yn Ungaar (Ungaarish: Magyarország) ny Pobblaght ny h-Ungaar (Magyar Köztársaság) dy h-oikoil. T'ee çhemmit liorish yn Austeyr, y Clovack, yn Ookraan, y Romaan, y Serb, y Chroit as y Clovean. She Budapest y preeu-valley. Ta'n Ungaar ny h-oltey jeh'n UO, yn RCAH, yn RCTL, as y V4, as she nane jeh çheeraghyn Schengen ee. She çhengey oikoil ny h-Ungaar yn Ungaarish, çhengey jeh'n chynney çhengey Finn-Oogragh as ee nane jeh ny kiare çhengaghyn oikoil 'syn Unnaneys Oarpagh nagh vel nyn jengaghyn Ind-Oarpagh.[note 1]
Lurg eash Cheltiagh (lurg m. 450 RC) as eash Raueagh (9 RC - m. 430 BNJ), va bunneydys ny h-Ungaar currit sheese 'sy 9-oo eash yeianagh liorish y reilleyder Ungaaragh Árpád, as va'n yn aa-oe echey, Steaon I ny h-Ungaar, crooinit lesh crooin va shiaullit veih'n Phaab 'sy vlein 1000 BNJ. Hannee yn reeriaght shen ayn er feie 946 bleeantyn,[note 2] as dy mennick v'ee coontit myr nane jeh ny buill chultooragh jeh'n Theihll Heear. Myr eiyrtys jeh Cah Mohács, va ayrn jeh'n thalloo eck caillt dys ny Turkee, as lurg shen v'ee currit stiagh ayns Reeriaght Habsburg, as lurg shen ren ee jannoo seose lieh jeh'n reeriaght Austeyragh-Ungaaragh ghooblit.
Va'n Ungaar ny cummaght vooar derrey jerrey yn Nah Chaggey Mooar tra chaill ee ny smoo na 70% jeh'n thalloo eck myrane lesh un trass jeh'n phobble eck jeh chynney Ungaaragh,[1] fo Conaant Trianon,[2] as ny conaantyn coontit beggan ro-gheyre ec mooarane dy 'leih 'syn Ungaar.[3] Lurg y reeriaght haink eash Chummynagh ayns bree (1947–1989) as va tastey mooar eddyrashoonagh currit er y çheer car yn Irree Magh 'sy vlein 1956 as y foshley ny joaraghyn eck rish yn Austeyr 'sy vlein 1989, as y ghleashaght shen cur rish tuittym y Vloc Hiar. Ta'n reiltys roie ny phobblaght pharlamaidagh (veih'n vlein 1989). Jiu, ta'n Ungaar ny çheer lesh çheet stiagh ard,[4] as ny leeideilagh ardjynagh rere cowraghyn er lheh.[5][6][7][8]
Ta'n Ungaar 'sy 20oo ynnyd 'sy dowan (mastey 195 çheeraghyn) rere ayndagh Quaalid-Vea dy chooid International Living (2010)[9] as t'ee 'sy 6-oo ynnyd rere'n ayndagh son coadey çhymmyltaghtoil liorish GW/CAN.[10] Dys ny laaghyn er gherrid, v'ee currit mastey ny 15 king jurnaa turryssagh smoo foayroil 'sy dowan.[11][12] Ta'n chorys ooig ushtey chreg-hermagh smoo[13] as y nah logh çhermagh smoo 'sy dowan – Logh Hévíz, as ta'n logh smoo 'syn Oarpey Veanagh ry gheddyn ayn – Lake Balaton. Myrane lesh shen ta'n vanjagh smoo 'syn Oarpey - Hortobágy - ry-gheddyn 'sy çheer.
Shennaghys
[reagh | edit source]Mean Eashyn: 896-1526
[reagh | edit source]Va'n Ungaar crooit ayns 896 rish ny h-Ungaaree, jei nyn roshtyn jeh nyn dallooyn rosh ny h-Oarpey Hiar. V'eh Flah Árpád y fer toshee; ren eh cur er bun y chied thie reeoil ny çheerey, yn thie Árpád. Ayns 1000 haink er y çheer dy ve ny reeriaght. Va'n chied ree Noo Steaon.
Ayns 1241, va'n çheer ruegeyit rish yn Mongoilee. Ayns 1301, haink y thie Árpád dy ve anvio. Va reeaghyn dy thieyn ymmodee reilley ayns yn Ungaar. Ta Matthias Corvinus yn smoo, ren eh coadey yn çheer noi yn Impiraght Turkagh. Agh beggan jeihaghtyn jei v'eh baase echey (1490), va'n çheer castit ayns yn Caggey dy Mohács (1526). Va'n Reeriaght rheynnit ayns 3 ayrnyn: yn Ungaar (ardjyn heear as twoaie), Impiraght Turkagh (ard jiass) as y Prinsaght dy Transylvania.
Eddyr 1526-1867
[reagh | edit source]Haink yn Reeriaght ny Ungaar dy ve barrantys dy yn thie dy Habsburg. Ayns 1686, va'n Impiraght Turkagh eiginit dy faagail, as va'n çheer unnaneyssit. Va mooaran ashoonyn ayns yn çheer.
Ayns 1703, va irree magh fo-raad noi yn Habsburgyn rish Francis II Rákóczi; agh dob y irree magh ayns 1711, as t'eh dy gholl da eebyrt.
Yn Austeyr-Ungaar: 1867-1918
[reagh | edit source]Ren yn çheer prowal dy feddyn yn raad coair stooaltys: ayns 1867, va conaant cowrit rish yn Austeyr as yn Ungaar (daa thallooyn dy yn Habsburg), as va'n Reeoil Austeyragh-Ungaaragh crooit. Va'n soiaghey noa cooilleentagh: va aase tarmaynagh ard troggit rish y conaant.
Eddyr yn Caggeyn Dowanagh, 1918-1946
[reagh | edit source]
Ayns 1918, va'n Reeriaght astyrit, as va pobblaght currit er bun. Va'n phobblaght ghiare-heillagh, as va cummaght goit rish y cummynaghyn ayns 1919. Va nyn reill ro meereggyragh as va sleih ny ghaa torçhit. Ta yn cummynaghyn dy faagail yn çheer echey as v'eh rueggit rish sidooryn Romaainagh. Ayns 1919, va Budapest goit rish y sidooryn Ungaaragh, leeidit rish Miklós Horthy. Ren ad ceau yn "Scoagh Bane", ren ad tranlaasey yn cummynaghyn. Va'n reeriaght aa-currit er bun. Va Horthy teiht as yn lhiass-ree dy yn çheer.
Va'n caggey caillit rish yn Ungaar, as va ram thalloo caillit.
Amm soveidjagh: 1945-1989
[reagh | edit source]Jei yn lhieggey dy yn Ghermaan Natseeagh, haink yn Ungaar dy ve scooyrit rish yn UPSS. Haink eh dy ve steatyn cummynagh, as jei va amm deynlagh eddyr 1946 as 1947. Jei 1948, va reiltys cummynagh currit er bun ayns y çheer rish Mátyás Rákosi. Va smaghtey jannooit, as hug ee shoh ersyn yn Irree Magh Ungaaragh dy 1956.
Pobblaght Ungaaragh: 1989-Nish
[reagh | edit source]Ec y chione dy 1980, chlish yn Ungaar caghlaaee coair yn deynlagh. Va yn Pobblaght Tree ec 23 Jerrey Fouyir, 1989, lesh Mátyás Szűrös as eaghtyrane.
Va'n chied reyhis nastee greimmit ayns 1990. Ren yn UPSS lhieggal ayns 1991.
Haink yn Ungaar dy ve oltey dy yn Possan Visegrád ayns 1991, oltey dy yn Çheshaght Conaant yn Atlantagh Hwoaie ayns 1999, as oltey dy yn Unnaneys Europagh er 1 Boaldyn, 2004.
Noteyn
[reagh | edit source]- ↑ Ta ny tree çhengaghyn oikoil elley jeh'n Unnaneys Oarpagh goaill stiagh y Finnlynnish, yn Estoinish as y Valtish
- ↑ Cheaghil cummey yn reiltys keayrtyn, ny va brishaghyn giarrey ayn myr eiyrtys
Imraaghyn
[reagh | edit source]- ↑ "The plain facts - History". MTI. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2009-12-04. Feddynit magh er 2008-11-11.
- ↑ Bernstein, Richard (2003-08-09). "East on the Danube: Hungary's Tragic Century", The New York Times. Feddynit magh er 2008-11-11.
- ↑ Hungary. Encarta. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2009-05-15. Feddynit magh er 2008-11-12.
{{cite book}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (cooney) - ↑ World Bank Country Classification, 2007
- ↑ "Index - Belföld - A magyar kamasz iszik, dohányzik és könnyen teherbe esik". Index.hu. Feddynit magh er 2009-09-20.
- ↑ "PowerPoint bemutató" (PDF). Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh (PDF) er 2015-09-14. Feddynit magh er 2008-11-21.
- ↑ "Index - Világméretű influenzajárvány jöhet". Index.hu. Feddynit magh er 2008-11-21.
- ↑ "ITD Hungary - Supply Chain Management - Logistics, Distribution". Itdh.com. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2010-07-06. Feddynit magh er 2010-05-29.
- ↑ "Gazdaság: A világ életminőség-rangsora: Magyarország előre keveredett a válságban". HVG.hu. Feddynit magh er 2010-05-29.
- ↑ "Hungary ranked sixth in world for environmental protection". Caboodle.hu. 2007-12-10. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2014-02-23. Feddynit magh er 2010-05-29.
- ↑ "Index - Miért menjünk Magyarországra? Miért menjünk Szlovákiába?". Index.hu. Feddynit magh er 2008-11-21.
- ↑ "Archive copy". Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2007-04-23. Feddynit magh er 2010-06-09.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Search - Global Edition - The New York Times". International Herald Tribune. 2009-03-29. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh er 2009-03-27. Feddynit magh er 2009-09-20.
Çheeraghyn yn Oarpey |
|
|---|---|
| Abcaaish, yn2, 5 · Albaan, yn · Andorra · Ard-valley yn Phaab · Armeain, yn1 · Asserbajaan, yn2 · Austeyr, yn · Bosnia as Herzegovina · Chassaghstaan, y2 · Cheeprey, y1 · Cheeprey Hwoaie, y1, 6 · Çheck, y · Çheer Injil, y3 · Çhorshey, y2 · Chroit, y · Clovack, y · Clovean, y · Danvarg, y3 · Eeslynn, yn · Elveeish, yn · Estaan, yn · Finnlynn · Ghermaan, y · Ghreag, y · Iddaal, yn2 · Kosovo4 · Latvey, y · Liechtenstein · Litaan, y · Lucsemburg · Moldova · Monaco · Montenegro · Nerin · Norlynn3 · Ookraan, yn · Ossetia Yiass2, 5 · Pholynn, y · Phortiugal, y3 · Rank, y2 · Reeriaght Unnaneysit · Romaan, y · Roosh, y2 · San Marino · Serb, y · Spaainey, y2 · Toolynn, y · Turkee, y2 · Ungaar, yn · Valta, y · Vassadoan Hwoaie, y · Velaroosh, y · Velg, y · Vulgeyr, y 1 Ta'n çheer shoh soit dy slane 'syn Aishey Heear agh ta kianglaghyn shesh-pholitickoil eck lesh yn Oarpey. 2 Ta cooid jeh'n çheer shoh soit çheumooie jeh'n Oarpey. 3 Ta croghaneyn ec y çheer shoh soit çheumooie jeh'n Oarpey. 4Va neuchrogheydys Chosovo soilshit magh er 17 Toshiaght Arree, 2008 as t'ee er enney ec 62 olteynyn yn AU. 5Cha nel yn Abcaaish as Ossetia Yiass er enney agh ec 6 olteynyn yn AU. 6Cha nel y Cheeprey Hwoaie er enney agh ec y Turkee. |
Çheeraghyn yn Unnaneys Oarpagh |
||
|---|---|---|
| Austeyr, yn · Çheck, y · Cheeprey, y · Çheer Injil, y · Chroit, y · Clovack, y · Clovean, y · Danvarg, y · Estaan, yn · Finnlynn · Ghermaan, y · Ghreag, y · Iddaal, yn · Latvey, y · Litaan, y · Lucsemburg · Nerin · Pholynn, y · Phortiugal, y · Rank, y · Reeriaght Unnaneysit · Romaan, y · Spaainey, y · Toolynn, y · Ungaar, yn · Valta, y · Velg, y · Vulgeyr, y |  |
|
Reagheydys Chonaant yn Atlantagh Hwoaie (RCAH) |
|
|---|---|
| Olteynyn | Albaan, yn · Chanadey, y · Çheck, y · Çheer Injil, y · Chroit, y · Clovack, y · Clovean, y · Danvarg, y · Eeslynn, yn · Estaan, yn · Finnlynn · Ghermaan, y · Ghreag, y · Iddaal, yn · Latvey, y · Litaan, y · Montenegro · Lucsemburg · Norlynn · Pholynn, y · Phortiugal, y · Rank, y · Reeriaght Unnaneysit · Romaan, y · Spaainey, y · Steatyn Unnaneysit, ny · Toolynn, y · Turkee, y · Ungaar, yn · Vassadoan Hwoaie, y · Velg, y · Vulgeyr, y |