Yn Çheer Vascagh (thalloo shenndeeagh)
| Euskal Herria Y Çheer Vascagh |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Arrane ashoonagh: Eusko Abendaren Ereserkia (Bascish) "Anthym y Chynneeys Bascagh" |
||||||
 |
||||||
 Shiaght queiggaghyn y Çheer Vascagh, myr t'er enney ec ashoonee Vascagh, as ad sheeyney harrish y Rank (ayns buigh), as y Spaainey (y chooid elley jeh'n chaslys-çheerey). Ta ny croayn Valle de Villaverde (jiarg) as Treviño (gorrym) taishbynit er y chaslys-çheerey chammah.
|
||||||
| Balley smoo | Bilbo | |||||
| Çhengey oikoil | Bascish, Spaainish ('sy Spaainey) Frangish ('sy Rank) |
|||||
| Çhengaghyn elley | Gasconish | |||||
| Eaghtyr | ||||||
| - | Yn clane | 20,947 km² 8,088 mi ker |
||||
| Earroo yn phobble | ||||||
| - | Ooley 2006 | 3,007,661 | ||||
| - | Glooaght | 143.6/km² 371.9/mi ker |
||||
| Argid | euro (€)¹ (EUR) |
|||||
| Traa ynnydagh | CET (UTC+1) | |||||
| - | Souree (TTLS) | CEST (UTC+2) | ||||
| 1 | Roish 1999: y peseta Spaainagh as y franc Frangagh | |||||
Ta'n Çheer Vascagh (Bascish: Euskal Herria), ny Çheer ny Bascee, ny thalloo shendeeagh ta soit ayns ny Pyreanagh Sheear as ee goll harrish y joarey eddyr y Rank as y Spaainey, as ta sheeyney heese coose Baie ny Biscaayn. T'ee freggyrt liorish çheer ny Bascee as nyn jengey oc, y Vascish.
Çheeroaylleeaght
[reagh | edit source]Ta'n Çheer Vascagh rheynnit ayns shiaght cummaghtyn tradishoonagh. Ta kiare jeu, ta soit 'sy Spaainey, ny Laurak Bat, da'n jiass (Hegoalde), as tree jeu da'n twoaie (Iparralde) 'sy Rank.
Yn Çheer Vascagh Yiass
[reagh | edit source]Ta'n Çheer Vascagh Yiass (Spaainish: País Vasco, Bascish: Hegoalde) rheynnit ayns ny cummaghtyn shoh:
- Araba (Álava ayns Spaainish), ard-valley Vitoria-Gasteiz. She Vitoria-Gasteiz ard valley y Chohionnal Seyr Bascagh. T'ad Laudio as Amurrio ny ard-valjyn elley.
- Biscaayn (Bizkaia ayns Bascish, Vizcaya ayns Spaainish), ard-valley Bilbao. T'ad Gernika-Lumo, Getxo, Barakaldo, Portugalete, Bermeo, Durango, as Sestao ny baljyn elley 'sy chummaght.
- Gipuzkoa (Guipúzcoa ayns Spaainish), ard-valley Donostia-San Sebastián. T'ad Errenteria, Irun, Zarautz, Eibar as Tolosa ny baljyn elley.
- Navarre (Nafarroa ayns Bascish, Navarra ayns Spaainish), ard-valley Pamplona, (Iruñea, ayns Bascish). T'ad Tafalla, Tudela, Lizarra (Estella ayns Spaainish). Ec y traa t'ayn ta Navarre ny chohionnal seyr scart rish y Çheer Vascagh, agh rere Bunraght ny Spaainey 1978, foddee dy vel Navarre aachianglit lhee my vel y sleih laccal eh.
Yn Çheer Vascagh Hwoaie
[reagh | edit source]Chaill ny cummaghtyn Frangagh nyn gooishyn reiragh ny yei Irree magh ny Frank 'sy vlein 1789. Ta'n Çheer Vascagh Hwoaie ny cooid jeh'n département Frangagh Pyrénées Atlantiques lesh y shenn-chummaght Bearn. Ta'n département ny chooid jeh'n ard Aquitaine.
- Navarre Eeghtyragh (Behe Nafarroa ayns Bascish, Basse-Navarre ayns Frangish). Ard-valley tradishoonagh: Saint-Jean-Pied-de-Port (Bascish: Donibane Garazi)
- Lapurdi (Labourd ayns Frangish), ard-valjyn tradishoonagh: Bayonne (Bascish: Baiona) as Ustaritz (Bascish: Uztaritze)
- Zuberoa (Soule ayns Frangish), ard-valley Mauléon (Bascish: Maule)
Shennaghys
[reagh | edit source]Ta ny Bascee nyn glein paleo-chlaghagh smoo neuheit ayns yn Oarpey Sheear. Va cleinyn Bascagh, cur stiagh ny Vascones as ny h-Aquitani 'sy earroo, imraait ayns lhing ny Romanee ec Strabo as Pliny. Ta mie dy lioar feanish dy row ee Bascish nyn jengey oc ec y traa v'ayn (jeeagh er Aquitanish as Iruña-Veleia). Va ny cleinyn elley er lieh-inshey ny h-Ibeir lheit rere çhengey as cultoor ec jerrey ny lhing Romanagh.
Ayns ny Mean Eashyn dy lheah, v'eh Vasconia yn ennym va currit er y thalloo eddyr ny h-awinyn Ebro as Garonne. Ny keayrtyn, va'n thalloo unnaneysit fo duicyn Vasconia. Ny yei ruegysyn ny Mooree as mooadaghey ny Frankee fo Çhalse Mooar, va'n thalloo brisht as haink er Reeriaght Phamplona dy ve n'ard-steat ayns y 9oo eash.
Va'n steat shoh, currit er enney myr Navarre ny s'anmey, unnaneysit dy paartagh liorish Reeriaght ny Cashteel ayns yn 11oo eash as y 12oo eash as erreish ayns 1512-21. Va'n chooid elley dy Navarre unnaneysit liorish y Rank. Va ny tree cummaghtyn elley (Araba, Biscaayn, Gipuzkoa), rere conaantyn, unnaneysit lesh y Chashteel, as hug eh cooney da Cashteel Navarre y cho-unnanaghey lesh.
Ny yei shen as ooilley, va mie dy lioar hene reiltys ec ny cummaghtyn Bascagh derrey Irree magh ny Frank ayns y twoaie, as derrey jerrey ny Caggaghyn Carlagh ayns y jiass. Veih'n traa shen, va possan ny sheshaght Bascagh geearree seyrsnys myr steat seyr (jeeagh er Ashoonaghys ny Bascee).
Deyn-oaylleeaght
[reagh | edit source]'Sy vlein 2006 va 3,007,661 dy 'leih nyn gummal 'sy Çheer Vascagh. T'eh 143.5/km² glooaght y phobble as yn earro shen ny s'yrdjey na 'sy Rank ny 'sy Spaainey, agh ta rheynn y phobble neuchorrym as ta'n chooid smoo dy 'leih nyn gummal mygeayrt ny baljyn mooarey. Ta un hrass y phobble soit ayns Bilbao Mooar, as ta'n chooid smoo jeh'n çheusthie ny Çheerey Bascagh Frangagh goan.
| Cummaght | Blein | Eaghtyr | Earroo yn phobble | Earro yn phobble % | Glooaght |
|---|---|---|---|---|---|
| Yn Çheer Vascagh | 2006 | 20,947.2 | 3,007,661 | 100% | 143.5 |
| Araba | 2006 | 3,316.9 | 301,926 | 10.0 | 91.0 |
| Biscaayn | 2006 | 2,236.7 | 1,139,863 | 37.9 | 509.6 |
| Gipuzkoa | 2006 | 1,980.3 | 691,895 | 23.0 | 349.4 |
| Labourd | 2005 | 855.7 | 227,754 | 7.6 | 266.2 |
| Navarre Eeghtyragh | 2005 | 1,322.1 | 28,835 | 1.0 | 21.8 |
| Navarre | 2006 | 10,421.0 | 601,874 | 20.0 | 57.8 |
| Soule | 2005 | 814.5 | 15,514 | 0.5 | 19.0 |
Baljaghtyn
[reagh | edit source]Ta 682 valjaght 'sy Çheer Vascagh. Dy cadjin ta ny baljaghtyn sloo ayns Biscaayn as Gipuzkoa (mygeayrt 10 as 15 km2). Ta ny baljaghtyn smoo ayns Araba as Navarre.
| Cummaght | Eaghtyr (km²) | Ard-valley | Baljaghtyn |
|---|---|---|---|
| Yn Çheer Vascagh | 20,947.2 | 682 | |
| Araba | 3,316.9 | Vitoria-Gasteiz | 53 |
| Biscaayn | 2,236.7 | Bilbao | 111 |
| Gipuzkoa | 1,980.3 | Donostia | 88 |
| Labourd | 855.7 | Bayonne | 41 |
| Navarre Eeghtyragh | 1,322.1 | Saint-Jean-Pied-de-Port | 74 |
| Navarre | 10,421.0 | Pamplona | 272 |
| Soule | 814.5 | Mauléon-Licharre | 43 |
Baljyn smoo
[reagh | edit source]- Bilbao 354,145 cummaltee
- Vitoria-Gasteiz 227,568 cummaltee
- Pamplona 195,769 cummaltee
- Donostia-San Sebastian 183,308 cummaltee
- Barakaldo 95,640 cummaltee
- Getxo 82,327 cummaltee
- Irun 60,261 cummaltee
- Portugalete 49,118 cummaltee
- Santurtzi 47,320 cummaltee
- Bayonne 44,300 cummaltee
Cummaghtyn ny Çheerey Bascagh |
||
|---|---|---|
| Cummaghtyn | Araba · Bizkaia · Gipuzkoa · Lapurdi · Nafarroa Garaia · Nafarroa Beherea · Zuberoa |  |
| Rheynnyn ashoonagh | Hegoalda ("Y Jiass", 'sy Spaainey) · Iparralde ("Y Twoaie", 'sy Rank) | |