Joseph Stalin
She irreyder magh as toshiagh politickagh Soveidjagh va Joseph Vissarionovich Stalin (ruggit myr Ioseb Besarionis dze Jughashvili; 6 Nollick 1878 - 5 Mayrnt 1953). Ren eh reirey as stiurey yn Unnaneys Soveidjagh voish 1924 derrey laa e vaaish ayns 1953. Dreill eh cummaght myr Ard-scrudeyr Phartee Cummynagh yn Unnaneys Soveidjagh (1922–1952) as myr Caairliagh Choonseil Hirveishee yn Unnaneys Soveidjagh (1941–1953). Hoshiaght, ren eh gurneil y çheer fo co-leeideilys agh haink er dy ve ny yaghteyr ayns ny 1930yn. Dy eie-oaylleeagh, v'eh lhiantyn tushtey Leninagh y Varksaght as ren eh ny h-eieyn shen formoil myr Marksaght-Leninaght, ga dy vel e roonaghtyn hene enmyssit Stalinaght.
Va Stalin ruggit lesh lught thie boght ayns Gori ayns Impiraght y Roosh (y Çhorshey jiu), hie Stalin dys Clere-scoill Anmey Tbilisi roish ghow eh ayrn ayns Partee Marksagh Lught Obbyr Deynlagh Soshiallagh y Roosh. Ren eh reaghey pabyr-naight y phartee, Pravda, as ren eh troggal argid da cologid Bolsheavagh Vladimir Lenin trooid roosteyrys, geid deiney, as kialgyn coadee. V'eh goit ec ny poleenyn reesht as reesht as v'eh ceaut er eebyrtys dy mennick dys y Çhibbeyr. Erreish da ren ny Bolsheavee goaill greim er cummaght car Irree Magh Yerrey Fouyir as steat un-phartee er ny chur er bun fo'n Phartee Cummynagh noa ayns 1917, haink er Stalin dy ve cooidjagh 'sy Politburo stiuree. Erreish da goaill shirveish ayns Caggey Theayagh y Roosh roish my ren eh freayll rick er bunneeaght yn Unnaneys Soveidjagh ayns 1922, ghow Stalin gurneilys er hene er y çheer lurg baase Lenin ayns 1924. Fo Stalin, haink er y toshiallys ayns un çheer dy ve ny chrea jeh eie-oaylleeaght y phartee. Kyndagh rish e Phlanyn Queig-Bleeaney, hie yn çheer trooid co-hellooderaghey eirinagh as çhynskylaghey bieau, croo tarmaynys plannit laarit. Chur boiragheyn geyrey lesh jeeillaght vee rish gortey eddyr 1930–33 varr millioonyn dy leih. Son "noidyn y lught obbyr" y astyrt, chur Stalin y Glenney Mooar er bun. Kyndagh rish y ghlenney shen, va ny smoo na millioon dy leih currit 'sy phryssoon, ayns corys Gulag ny campyn obbyr eiginit, as va 700,000 dy leih er y chooid sloo currit gy baase eddyr 1934 as 1939. Roish 1937, va'n partee as y reiltys slane fo smaght echey.
Chur Stalin y Varksaght-Leninaght er oaie ass y çheer trooid yn Eddyr-ashoonaght Chummynagh (Comintern) as chum eh seose gleashaghtyn noi-ashistagh car ny 1930yn, ayns Caggey Theayagh y Spaainey er lheh. Ayns 1939, ren e ream fo-screeu conaant neu-aggyrtagh lesh y Ghermaan Natseeagh, as ruegys Soveidjagh er y Pholynn myr eiyrtys. Chur y Ghermaan jerrey rish y chonaant tra ren ad ruegey yn Unnaneys Soveidjagh ayns 1941. Dyn y wooise da ny chied chraghyn, ren yn Armee Jiarg Soveidjagh cur grayn er y ruegys Germaanagh as ghow ad Berleen ayns 1945, goaill jerrey lesh y Nah Chaggey Dowanagh 'syn Oarpey. Fud y chaggee, ren ny Soveidjee goaill stiagh ny Steatyn Baltagh as Bessarabia as Bukovina Hwoaie, as ny yei shen, cur ad reiltyssyn er çheu ny Soveidjeee er bun er feie'n Oarpey Veanagh as yn Oarpey Hiar as ayns ayrnyn yn Aishey Hiar. Dirree yn Unnaneys Soveidjagh as ny Steatyn Unnaneysit magh myr far-chummaghtyn dowanagh as hie ad stiagh ayns eash çhennid va enmyssit y Caggey Feayr. Ren Stalin reirey harrish yn aahroggal Soveidjagh lurg y chaggey as er lhiassaghey bleaystan breneenagh ayns 1949. Car ny bleeantyn shen, hie yn çheer trooid gortey mooar elley as trooid faghtys noi-Ewnagh haink dys y vullagh ayns co-chialg ny lheeyn. Lurg baase Stalin ayns 1953, haink Nikita Khrushchev er eiyrtyssagh er, as ren eh jannoo cassid er e reill as chur eh toshiaght rish jee-Stalinaghey yn çheshaght Hoveidjagh.
Ta Stalin coontit dy lheeadagh myr fer jeh ny figgyryn smoo trome-cheeallagh 'sy 20d eash. She eshyn va cooish cultys persoonid lhieenagh çheusthie jeh'n ghleashaght Varksagh-Leninagh eddyr-ashoonagh as v'eh jeant ny 'eniagh jeh'n lught obbyr as jeh'n toshiallys. Voish skeaylley yn Unnaneys Soveidjagh ayns 1991, ta Stalin er ny reayll ard-ghoo 'sy Roosh as 'sy Çhorshey myr toshiagh caggee barriaghtagh ren gleiaghey staydys yn Unnaneys Soveidjagh myr cummaght ghowanagh hoshee. Er y laue elley, ta sleih elley cur sheese er e ream myr fer ooilley smaghtagh, as t'eh er ny ve deyrit cour y rick y reayll eh harrish y smaghtey mooar, glenney kynneeagh, mooar-eebyrtyssyn, keeadyn dy housaneyn dunveryssyn, as gortaghey varr ny millioonyn.
Kianglaghyn magh
[reagh | edit source]- Joseph Stalin
- Stalinaght
- Ruggyryn 'sy vlein 1878
- Baaseyn 'sy vlein 1953
- Noi-ashistee
- Noi-impiroilaghys
- Noi-Pholynnaghys
- Noi-Romaanaghys
- Noi-Hurkaghys
- Noi-Ewnaghys 'sy Roosh
- Bolsheavee
- Deiney Comintern
- Cummynys 'sy Roosh
- Feeleeyn Cummynagh Rooshagh
- Reireyderyn Cummynagh
- Screeudeyryn Cummynagh Rooshagh
- Cummynee Horshagh
- Jantee chynney-ghunverys
- Jantee yn Ghlenney Mooar
- King Phartee Cummynagh yn Unnaneys Soveidjagh
- King reiltys yn Unnaneys Soveidjagh
- Fenee yn Unnaneys Soveidjagh
- Holodomor
- Studeyryssyn yn impiroilaghys
- Feeleeyn firryn Shorshagh
- Marshylyn yn Unnaneys Soveidjagh
- Shenn-Volsheavee
- Deiney ass Gori, y Çhorshey
- Deiney ass Kiannoortys Tiflis
- Deiney yn Chaggey Feayr
- Deiney yn Chaggey Polynnagh-Soveidjagh
- Deiney Chaggey Theayagh y Roosh
- Deiney Irree Magh Yerrey Fouyir
- Deiney yn Nah Chaggey Dowanagh
- Politickeyryn firryn Shorshagh
- Irreyderyn magh Shorshagh
- Screeudeyryn politickagh Rooshagh
- Irreyderyn magh Rooshagh
- Olteynyn Phartee Lught Obbyr Deynlagh Soshiallagh y Roosh
- Rooshaghey
- Gineraalyn Shorshagh Soveidjagh
- Shirveishee Choadee Hoveidjagh
- Deiney Soveidjagh y Nah Chaggey Dowanagh
- Politickeyryn Soveidjagh
- Time Person of the Year
- Toshee pholitickagh y Nah Chaggey Dowanagh
- Noi-Heionaght 'syn Unnaneys Soveidjagh
- Smaghtaghys