Ny h-eaystyn Galileagh

Ass Wikipedia.
(Aa-enmyssit ass Eaystyn Galileagh)
Kiare eaystyn Galileagh Jupiter ayns jalloo covestit ta soilshaghey Jupiter as mooadyssyn conastagh ny h-eaystyn (cha nee rieugh ny h-ynnydyn oc). Voish y vaare dys y vun: Io, Europa, Ganymede, Callisto.

Ta ny h-eaystyn Galileagh ny ny fo-phlanaidyn Galileagh çheet er ny kiare eaystyn smoo jeh Jupiter: Io, Europa, Ganymede, as Callisto. Ren Galileo Galilei cur shilley orroo da'n chied cheayrt ayns Mee ny Nollick 1609 ny Jerrey Geuree 1610, as ren eh cur enney orroo myr fo-phlanaidyn Jupiter ayns Mayrnt 1610.[1] V'ad nyn gied reddyn ve feddynit magh as va cruinlaghey planaid elley goaill magh y Chruinney.

T'ad coontit mastey ny corpaneyn smoo ayns Corys ny Greiney faagail magh y Ghrian as ny hoght planaidyn, as craueyn raadeeoil ny smoo na fer erbee jeh ny planaidyn crivassanagh. She Ganymede yn eayst smoo ayns Corys ny Greiney, ny smoo na Curain, ga nagh vel eh cha mooar rere glout. Ta ny tree eaystyn sthie—Io, Europa, as Ganymede—ayns aavuilley cruinlagh er 4:2:1 rish y cheilley. Ga dy vel cummey cruinn ec ny h-eaystyn Galileagh, ta cummaghyn meereiltagh ec dagh fer elley jeh eaystyn Jupiter.

Va ny h-eaystyn Galileagh fakinit da'n chied cheayrt ayns 1609 ny ayns 1610 erreish da ren Galileo lhiassaghyn rish y fodreayrtan echey. Lhig ny lhiassaghyn shen da corpaneyn nuauoilagh y chronnaghey ny share na rieau. Haishbyn baghtyn Galileo scansh y fodreayrtan myr greie da rollageyderyn er-yn-oyr dy ren eh prowal dy row reddyn 'sy spoar nagh row ry-akin ec y tooill. Ren feddyn magh corpaneyn niauoilagh va cruinlaghey red elley nagh row yn Chruinney cur builley da'n chorys dowanagh Ptolemaiagh, sheiltynys dowan-laarnagh raad ta dagh red cruinlaghey yn Chruinney.

Hoshiaght, d'enmys Galileo yn feddyn magh myr y Cosmica Sidera ("rollageyn Cosimo"), agh va'n rah ec ny h-enmyn va reiht ec Simon Marius. Ren Marius feddyn magh ny h-eaystyn liorish hene begnagh ec y traa cheddin ren Galileo feddyn ad magh, 8 Jerrey Geuree 1610, as hug eh nyn enmyn roie daue, as ad çheet magh as graihderyn Zeus, rere faaue liorish Johannes Kepler, 'sy Mundus Jovialis echey va soilshit magh ayns 1614.[2]

Cha row fys er eayst elley Jupiter faagail magh ny h-eaystyn Galileagh derrey feddyn magh yn eayst Amalthea ayns 1892.[3]

Olteynyn[reagh | edit source]

Ennym
Jalloo Cummey yn çheu-sthie Crantessen
(km)
Glout
(kg)
Trimmid
(g/cm3)
Essylys lieh-vooar
(km)[4]
Amm cruinlagh (laaghyn)[5] (conastagh rish Io) Cleayn
(°)[6]
Corrid
Io
Jupiter I
3660.0
× 3637.4
× 3630.6
8.93 × 1022 3.528 421800 1.769
(1)
0.050 0.0041
Europa
Jupiter II
3121.6 4.8 × 1022 3.014 671100 3.551
(2.0)
0.471 0.0094
Ganymede
Jupiter III
5268.2 1.48 × 1023 1.942 1070400 7.155
(4.0)
0.204 0.0011
Callisto
Jupiter IV
4820.6 1.08 × 1023 1.834 1882700 16.69
(9.4)
0.205 0.0074

Imraaghyn[reagh | edit source]

  1. Drake, Stillman (1978). Galileo At Work. Chicago: University of Chicago Press.
  2. Pasachoff, Jay M. (2015). "Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow". Journal for the History of Astronomy. Ym-lioar 46 (2): 218–234. doi:10.1177/0021828615585493. Bibcode2015AAS...22521505P. 
  3. "In Depth | Amalthea". NASA Solar System Exploration. Er ny hashtey veih’n lhieggan bunneydagh er 2019-08-25. Feddynit magh er 2019-11-17.
  4. Er ny cho-earrooaghey liorish leagh µ yn IAU-MPC Satellites Ephemeris Service
  5. "Moons of Jupiter" (PDF). NASA. Er ny hashtey veih yn lhieggan bunneydagh (PDF) er 2017-06-08.
  6. Er ny cho-earrooaghey voish IAG Travaux 2001

Kianglaghyn magh[reagh | edit source]