Çhengoaylleeaght y Vretnish

Notey da lhaihderyn. Ayns yn art shoh, ta lettyryn ard cowraghey ceaghlaghyn ta taghyrt lurg shiartanse dy 'ocklyn: ta B cowraghey boggaghys ta E cowraghey ennalaghys ta S cowraghey stronnaghys

Ta çhengoaylleeaght y Vretnish çheet er troyn çhengoaylleeagh y Vretnish (myr sampleyr, co-ordrail, sheeanaghtys, sheeanchoryssaghtys, jalloo-oaylleeaght as reddyn elley), as er studeyrys er ny troyn shen.

Artyn

Cha nel art neuhoilshaghey ec Bretnish. Ta ymmyd yn art kinjagh gollrish y ymmyd jeh 'sy Ghaelg, goaill stiagh y boggaghys t'eh cur er ennymocklyn bwoirrinagh. Ta tree cummaghyn ec yn art kinjagh:

• My ta breeockle ec jerrey yn 'ockle roie, vees 'r ayn. Ta'n tosheeaght ec y reill shoh harrish ny reillyn elley. Shen gollrish ymmyd ’n 'sy Ghaelg.

Myr sampleyr, mae'r gath tu allan (ta'n kayt çheumooie)

• My ta breeockle ec toshiaght yn 'ockle ny lurg, vees yr ayn. Shen gollrish ymmyd yn 'sy Ghaelg.

Myr sampleyr, yr ardd (y garey)

• Ayns çhymbyllaghtyn elley, ta y ayn. Shen gollrish ymmyd y 'sy Ghaelg.

Myr sampleyr, y bachgen (y garey)

Jalloo-oaylleeaght ny Bretnish

Keintys

Ta daa cheintys ec Bretnish: firrinagh as bwoirrinagh.

Ceaghley corocklyn toshee

Myr dagh çhengey Celtiagh jeinagh, ta ceaghlaghyn corockle toshee ec Bretnish. She obbyraghyn çhengagh adsyn, caghlaa kied corockle 'ockle rere yn çhymbyllaght jalloo-oaylleeagh as co-ordrailagh echey.

Ta tree obbyr ceaghlagh ec Bretnish: boggaghys (Bretnish: treiglad meddal), stronnaghys (Bretnish: treiglad trwynol) as ennalaghey (Bretnish: treiglad llaes). Chammah's shen, ta reill cur stiagh sheean (epenthesis) erreish da shiartanse dy 'ocklyn, as /h/ currit nyn lurg.

Ceaghlaghyn 'sy Vretnish

Corockle gyn ceaghley		Boggaghys		Stronnaghys		Ennalaghey
p	/p/	b	/b/	mh	/m̥/	ph	/f/
t	/t/	d	/d/	nh,	/n̥/	th	/θ/
c	/k/	g	/g/	ngh	/ŋ̊ /	ch	/x/
b	/b/	v	/v/	v	/v/, /w/	m	/m/
d,	/d/	dh	/ð/	n	/n/	d	/n/
g	/g/	veg	veg	ng	/ŋ/	g	/g/
m	/m/	f	/v/	n	/n/	n	/n/
ll	/ɬ/	l*	/l/	ll	/ ɬ /	ll	/ɬ/
rh	/r̥/	r*	/r/	rh	/r̥/	rh	/r̥/
*Cha nel ll as rh caghlaa cho mennick as fir elley.

Boggaghys ny "treiglad meddal"

Ta boggaghys ny cheaghley feer vennick 'sy Vretnish. T'ad cur treiglad meddal er. Cha nel eh slane gollrish boggaghys 'sy Ghaelg. T'eh taghyrt:

• Erreish da kione y raa

Myr sampleyr, mi ^B welodd Sioned ^B gath (honnick Sioned kayt)

Ta Sioned ny kione y raa ayns shoh.

• Ayns marenmyn erreish da ennymockle bwoirrinagh unnaneagh

Myr sampleyr, merch ^B fach (inneen veg)

Agh merched bach (inneenyn beggey)

• Ayns ennymockle bwoirrinagh erreish da'n art kinjagh

Myr sampleyr, dafad > y ^B ddafad (keyrrey, y cheyrrey)

• Erreish da'n chooid smoo dy roie-ocklyn unheeleydagh

bwrdd > ar fwrdd (boayrd, er boayrd)

Caerdydd > i Gaerdydd (Cayr Deeth, dys Cayr Deeth)

• Erreish da dau as dwy (daa, firrinagh as bwoirrinagh)
• Erreish da dyma, dyna as dacw (shoh, shen as shid)
• Erreish da ny farenmyn shellooagh dy (dty), as ei firrinagh (e); agh cha nel erreish da ei bwoirrinagh
• Erreish da yn tra t'eh ny ayrneen ta kiangley ennymockle as marennym

mawr > llyfr mawr > mae'r llyfr yn ^B fawr (lioar, lioar mooar, ta'n lioar mooar)

• Erreish da yn tra t'eh cowraghey stayd yn ennymockle, gollrish my, dty, ny... 'sy Ghaelg. Agh ayns y Vretnish, cha nel agh yn un fockle, as ta'n ceaghley taghyrt ayns dagh cooish.

dyn ifanc > pan oed o'n ^B ddyn ifanc (dooinney aeg, tra v'eh ny ghooinney aeg)

dynes ifanc > pan oed hi'n ^B ddynes ifanc (ben aeg, tra v'ee ny ben aeg)

• Erreish da focklyn cadjin:
  • go (dy liooar)
  • mor (cho, cha)
  • neu (ny - myr t'eh ayns fer ny ghaa)
  • pa (cre)
  • pan (tra
  • pur (feer)
  • pwy (quoi)
  • rhy (ro, ro-)
  • un bwoirrinagh (un)
• Erreish da'n ayrneen mi / fe, as eshyn cowraghey y cummey jarrooagh.

talu > mi ^B dales i (eeck, deeck mee)

• Son cowraghey tra haghyr red ennagh

blwyddyn > ^B flwyddyn yn ôl (blein, blein er dy henney)

dydd Sul > ^B ddydd Sul (Jedoonee, as myr sampleyr, t'ee cliaghtey çheet Jedoonee ny haink ee Jedoonee)

• Ayns focklyn covestit

prif + dinas > prifddinas (ard + balley > ard-valley)

• Erreish da meer roie

gwaith > diwaith (obbyr, gyn obbyr)

Anchasley rish y Ghaelg, cha nel ceaghley er lheh erreish da roie-ockle + yn.

ar y bwrdd (er y voayrd, firrinagh)

Agh bee fer ayn, foddee, ec focklyn bwoirrinagh, er coontey yn art kinjagh).

ar y ^B gadair (er y chaair, bwoirrinagh)

Stronnaghys ny "treiglad trwynol"

Ta stronnaghys (treiglad trwynol) ry-akin:

• Erreish da yn myr roie-ockle as y keeall ayns echey

Caerdydd > yn ^S Nghaerdydd (Cayr Deeth, ayns Cayr Deeth)

• Erreish da y ny fy (far-ennym shellooagh kied phersoon unnaneagh)

Myr sampleyr, tad > fy ^S nhad (ayr, my ayr)

Ennalaghey ny "treiglad llaes"

Ta ennalaghey (treiglad llaes) ry-akin:

• Erreish da ny farennym shellooagh ei bwoirrinagh (e)

cath > ei ^E chath (kayt, e kayt)

• Ayns breearyn ayns y chummey obballagh:

colli > cholles i (coayl, chaill mee)

• Erreish da a (as)
• Erreish da â as gyda (marish, lesh)

cath > es i gyda ^E chath (kayt, hie mee marish kayt)

• Erreish da tua (mysh)
• Erreish da tri as chwech (tree firrinagh, shey)

ci > tri ^E chi (moddey, tree moddee)

Cur stiagh /h/

Ta /h/ goll er cur stiagh:

• Erreish da ei, ein as eu (e.2UN.BWO, nyn.1YL as nyn.3YL)

Ceaghley meshtit

Ta'n ceaghley shoh goaill stiagh ennalaghey as boggaghys. My foddee y fockle jannoo ennalaghey, vees eh; mannagh nod, vees eh jannoo boggaghys. Ta ceaghley meshtit ry-akin:

• Ayns breearyn ayns y chummey obballagh

gwneud > ^B wnaith o ddim (jannoo, cha ren eh)

agh codi > ^E chododd o ddim (irree, cha dirree eh)

ny keayrtyn, ta focklyn as t ny p ec y toshiaght goll er boggaghey ayns glare neuformoil

Marenmyn

Gollrish Gaelg, ta marnemyn çheet ny lurg yn ennymockle son y chooid smoo. Ta shiartanse jeu goll roish:

• hen (shenn)
• pob (dagh)
• holl (slane)

Cha nel aafilley ec marenmyn son y chooid smoo, agh ta cummaghyn firrinagh as bwoirrinagh ec beggan veg jeu: myr sampleyr, gwyn (fir.), gwen (bwo.) (bane) as cryf (fir.), cref (bwo.) (lajer).

Ta cosoylaghey goll er jannoo liorish meeryn jerree, ny liorish focklyn cooney. Marenmyn un- ny daaheeleydagh, ta meer yerree oc: -ach, -a(f) as -ed. Ta ny meeryn jerree shoh caghlaa b, d, g ec jerrey yn 'ockle dys dys p, t, c liorish creoiaghey.

• coch (jiarg)
• coch > cochach (ny s'jiargey)
• coch > cocha(f) ('s'jiargey)
• coch > cyn coched â... (cho jiarg as...)
• teg (corrym, aalin)
• teg > tecach (ny s'aaley)
• teg > teca(f) ('s'aaley)
• teg > cyn teced â... (cho aalin as...)

Ny keayrtyn, ta caghlaa ayns cummey varennym son dy hroggal y cummey cosoylaghey:

• main > meinach, meina(f), meined (keyl)
• crwn > crynach, cryna(f), cryned ('cruinn)
• tlawd > tlotach, tlota(f), tloted (boght)
  • Gow tastey dy vel niartaghey ec tlawd ta caghlaa /d/ dys /t/, chammah's y caghlaa breeockle.

Marenmyn as ny smoo na daa hillab oc, t'ad jannoo ymmyd jeh mwy (ny smoo) as mwya (smoo) myr focklyn coonee. Adsyn as daa hillab oc, foddee ad jannoo y ghaa.

Cowraghey magh

Jeeagh er #Farenmyn cowraghey magh myrgeddin.

Ta cowraghey magh 'sy Vretnish gollrish y Ghaelg, as ny focklyn coheeynt dy jeeragh:

• yma, 'ma (ayns shoh)
• yna (ayns shen)
• acw (ayns shid)

Ta cummey elley ec Bretnish:

• yno. Ta'n cummey shoh myr yna, agh t'eh cowraghey red ennagh ta ass shilley.

T'ad goll er cur ny lurg yn ennymockle son dy chowraghey fer er lheh:

• y llyfr yma, y llyfr 'ma (y lioar shoh)
• y llyfr yna (y lioar shen)
• y llyfr yno (y lioar shen, ass shilley)
• y llyfr acw (y lioar shid)

Son dy ghra dy vel red ennagh ayns boayl ennagh, ny ayns feyshtyn:

• dwi'n byw yma (ta mee cummal ayns shoh)
• ydy Gwen yna? (vel Gwen ayns shen?)
• mae gen i ffrind yno (ta carrey aym ayns shen)
• pwy sy'n gweithio acw? (quoi ta gobbraghey ayns shid?)

Agh ta cummey elley son dy chowraghey magh red ennagh da sleih elley, as son dy chur enney da sleih, as d- roish:

• dyma llyfr (shoh lioar)
• dyna Iolo (shen Iolo)
• dacw rhai ohonyn (shid kuse jeu)

Farmenmyn

Ta cummaghyn cadjin as trome ec farmenmyn ny Bretnish:

		Cadjin	Trome
Kied phersoon	Unnaneagh	(f)i, mi	(f)innau, minnau
	Yl-rey	ni	ninnau
Nah phersoon	Unnaneagh	ti, di	tithau, dithau
	Yl-rey	chi	chithau
Treeoo phersoon	Bwoirrinagh	hi	hithau
	Firrinagh	(f)e, (f)o	yntau, fintau
	Yl-rey	nhw	nhwthau

Farenmyn cowraghey magh

Jeeagh er #Cowraghey magh myrgeddin.

	Bwoirrinagh	Firrinagh	Neuloaghtagh
shohUN	hon	hwn	hyn
shenUN	honno, honna	hwnnw, hwnna	hynny
shohYL	y rhain
shenYL	y rheiny

Breearyn

Ayns Bretnish, ta ymmodee cummaghyn yn-filleydagh ec breearyn son dy chowraghey magh emshiryn. Ayns lioar-ghlare, t'ad jannoo ymmyd jen ny cummaghyn shoh son y chooid smoo. Ayns glare cadjin, ta cummaghyn ym-loayrtagh ry-chlashtyn dy mennick, agh ta ny cummaghyn yn-filleydagh ayn chammah, bentyn rish breearyn cadjin er lheh - myr sampleyr, mynd (goll) as cael (geddyn).

Ta kiare emshiryn ym-loayrtagh ec Bretnish myrgeddin, as t'adsyn jannoo ymmyd jeh bod (ve). Jeeagh er #Emshiryn ym-loayrtagh son ymmyd ny h-emshiryn shoh.

Cummaghyn yn-filleydagh

Ta ymmodee cummaghyn yn-filleydagh ec breearyn Bretnish. Ta'n taabyl shoh taishbyney cummaghyn y vreear talu (eeck).

		Unnaneagh	Yl-rey
Pretereitagh	Kied phersoon	tales, talais	talon
	Nah phersoon	talest, talaist	taloch
	Tree phersoon	talodd	talon
Ry-heet	Kied phersoon	tala	talwn
	Nah phersoon	tali	talwch
	Treeoo phersoon	talith	talan
Kianglagh	Kied phersoon	talwn	talen
	Nah phersoon	talet	talech
	Treeoo phersoon	talai	talen

Mychione y pretereitagh:

• • Ayns shiartanse dy vuill, t'ad cur -s- eddyr y fraue as cummaghyn yl-rey.
  • Ayns shiartanse dy vuill, ta cumaghyn myr talws ayn ayns ynnyd jeh talodd.
• Mychione yn emshir ry-heet:
  • T'ad jannoo ymmyd jeh di (oo) ayns ynnyd jeh ti, myr shen tali di, cha nel *tali ti.
  • Ayns shiartanse dy vuill 'sy yiass, t'ad jannoo ymmyd jeh'n jerrey -iff ayns ynnyd jeh -ith son y treeoo phersoon unnaneagh; myr shen, taliff ayns ynnyd jeh talith.
• Mychione yn emshir kianglagh:
  • Ayns shiartanse dy vuill, t'ad cur -s- eddyr y fraue as cummaghyn yl-rey.

Breearyn neureiltagh

Ta shiartanse dy vreearyn cadjin 'sy Vretnish nagh vel jannoo ymmyd jeh ny cummaghyn yn-filleydagh cadjin. Ta bod (ve) as gwybod (fys y ve ayd) neureiltagh dy firrinagh; ny fir elley, ta'n cummaghyn cheddin ec tree jeu, as myr shen, foddee oo gra dy nee keim elley dy vreearyn t'ayn, cha nel breearyn neureiltagh. Y queigoo vreear, cael (goaill), foddee eh jannoo reillyn ny tree elley, agh ayns shiartanse dy vuill, ta cummaghyn er lheh echey.

Bod

Chammah's ny cummaghyn yn-filleydagh t'ec breearyn elley (y pretereitagh, emshir ry-heet as kianglagh), ta cummaghyn yn-filleydagh laaragh as chaie eck, as ymmyd jeant jeh myr breearyn coonee marish breearyn elley. Chammah's yn-filley son earroo as persoon, ta bod (ve) eddyrscarrey jarrooagh, feyshtagh, obballagh.

Ta cummaghyn anchasley rish y cheilley ec y Hwoaie as y Yiass.

		Jarrooagh (Ta mee)		Feyshtagh (Vel mee?)		Obballagh (Cha nel mee)
		Unnaneagh	Yl-rey	Unnaneagh	Yl-rey	Unnaneagh	Yl-rey
Laaragh	Kied phersoon	(ry)dw, rw	(ry)dan	ydw?	ydan?	(dy)dw ...ddim	(dy)dan ... dim
	Nah phersoon	(r)wyt	(ryd)ach, ych	wyt?	(y)dach?	dwyt ... dim	(dy)dach ... dim
	Treeoo phersoon	mae	maen	ydy, yw?	ydyn?	dydy ... dim	dydyn ... dim
Pretereitagh	Kied phersoon	bues	buon	fues?	fuon?	fues ... dim	fuon ... dim
	Nah phersoon	buest	buoch	fuest?	fuoch?	fuest ... dim	fuoch ... dim
	Treeoo phersoon	buodd	buon	fuodd?	fuon?	fuodd ... dim	fuon ... dim
Chaie	Kied phersoon	roeddwn, rôn	roedden, rôn	oeddwn, ôn?	oedden, ôn?	doeddwn ... dim, dôn ... dim	doedden ... dim, dôn ... dim
	Nah phersoon	roeddet, rôt	roeddech, rôch	oeddet, ôt?	oeddech, ôt?	doeddet ... dim	doeddech ... dim
	Treeoo phersoon	roedd	roeddyn, rôn	oedd?	oeddyn, ôn?	doedd ... dim	doeddyn ... dim, dôn ... dim
Ry-heet	Kied phersoon	bydda	byddwn	fydda?	fyddwn?	fydda ... dim	fyddwn ... dim
	Nah phersoon	byddi	byddwch	fyddi?	fyddwch?	fyddi ... dim	fyddwch ... dim
	Treeoo phersoon	bydd	byddan	fydd?	fyddan?	fydd ... dim	fyddan ... dim
Kiang. (frau bydd-)	Kied phersoon	byddwn	bydden	fyddwn?	fydden?	fyddwn ... dim	fydden ... dim
	Nah phersoon	byddet	byddech	fyddet?	fyddech?	fyddet ... dim	fyddech ... dim
	Treeoo phersoon	byddai	bydden	fyddai?	fydden?	fyddai ... dim	fydden ... dim
Kiang. (fraue bas-)	Kied phersoon	baswn	basen	faswn?	fasen?	faswn ... dim	fasen ... dim
	Nah phersoon	baset	basech	faset?	fasech?	faset ... dim	fasech ... dim
	Treeoo phersoon	basai	basen	fasai?	fasen?	fasai ... dim	fasen ... dim

• Ta ddim goll er cur ny lurg y far-ennym ayns cummaghyn obballagh dy bod. T'eh gollrish "cha", agh t'eh ny lurg y far-ennym, ayns ynnyd jeh roie y vreear.

Myr sampleyr, "dw i ddim yn mynd", ("cha nel mee goll")

• Shimmey cummey boaylagh t'ayn.

Gwybod

Ta cummaghyn pretereitagh as kianglagh ec gwybod (fys y ve ayd), as ta ymmyd jeant jeu son dy chowraghey emshir laaragh as emshir chaie. Shoh cummaghyn yn emshir laaragh:

	Unnaneagh	Yl-rey
Kied phersoon	gwn	gwyddon
Nah phersoon	gwyddost	gwyddoch
Treeoo phersoon	gŵyr	gwyddon

Ayns y raa cadjin dwn i ddim (cha s'aym), ta cummey obballagh er lheh jeh'n laaragh kied phersoonagh.

Ennymocklyn

Ta ennymocklyn goll er yn-filley son earroo liorish ymmodee cummaghyn reiltagh, chammah’s fir neureiltagh. Cha nel ad goll er yn-filley son case.

Ta cummaghyn yl-rey goaill stiagh:

• -au ny -iau

llyfr > llyfrau (lioar, lioaryn)

• -on ny -ion

geiriadur > geiriadurion (fockleyr, fockleyryn)

• -oedd

lle > lleoedd (boayll, buill)

• -i

bisged > bisgedi (briskee, briskeeyn)

• Coayl -yn ny -en ec jerrey yn 'ockle (hoal noi yn yl-rey Gaelg). Adsyn as -yn oc, t'ad firrinagh; adsyn as -en oc, t'ad bwoirrinagh.

malwoden > malwod (crammag, crammagyn)

rhosyn > rhos (rose, roseyn)

Ta cummaghyn yl-rey neureiltagh cadjin goaill stiagh:

• brawd > brodyr (braar, braaraghyn)
• chwaer > chwiorydd (shuyr, shuyraghyn)
• mab > meibion (mac, mec)
• brenin > brenhinoedd (braar, braaraghyn)
• troed > traed (cass, cassyn)
• llaw > dwylo (laue, laueyn - rere ny focklyn, daa laue)