Jump to content

Yn Oarpey Hwoaie

Ass Wikipedia.
Yn Oarpey Hwoaie myr ta meenit ec ny h-Ashoonyn Unnaneysit (ayns gorrym):      Yn Oarpey Hwoaie      Yn Oarpey Heear      Yn Oarpey Hiar      Yn Oarpey Yiass
Soiaghey ny Çheeraghyn Nordagh

She yn Oarpey Hwoaie cooid hwoaie yn Oarpey. Ta ny h-Ashoonyn Unnaneysit cur baght er yn Oarpey Hwoaie myr cooid hallooin ta goaill stiagh ny çheeraghyn as ny croghaneyn shoh:[1][2]

Cha nel ny Çheeraghyn Nordagh ny yn ard Nordagh goaill stiagh agh fo-rheynn jeh ny çheeraghyn as ny croghaneyn va soilshit magh heose. Roish y 19-oo eash, va'n enmys 'Nordagh' ny 'Twoaieagh' ymmydit son Twoaie ny h-Oarpey ayns keeal va goaill stiagh ny çheeraghyn Nordagh, y Roosh Oarpagh, çheeraghyn Baltagh (yn Estaan, Livonia as Kurzeme). Ta'n Reeriaght Unnaneysit as Nerin coontit myr çheeraghyn 'syn Oarpey Heear ny keayrtyn.

Shennaghys

[reagh | edit source]
Caslys-çheerey Ollanagh jeh'n Oarpey Hwoaie, clouit ayns 1601.

Dy shendeeagh, choud's va'n Oarpey fo smaght ec yn ard Meanvooiragh (t'eh shen yn Impiraght Romanagh), va'n enmys 'Yn Oarpey Hwoaie' currit er dagh ard nagh row faggys da'n Veanvooir, goaill stiagh y Ghermaan, ny Çheeraghyn Injil, as yn Austeyr. Ta'n cheeal shen ymmydit ayns cooishyn ennagh, lheid as resoonaghtyn Aavioghey yn Twoaie. Ayns ny mean eashyn va'n enmys (Ultima) Thule ymmydit as eh çheet er boayl feayn-skeealleydagh ayns ny king hallooin smoo twoaie jeh'n vooar-rheynn.

Çheeroaylleeaght

[reagh | edit source]

Ta'n Oarpey Hwoaie jeant seose jeh lieh-innys Loghlin, lieh-innys Jutland, y thalloo rea Valtagh ta ny lhie da'n shiar as ny h-ellanyn ta nyn soie er yn 'aarkey vooar magh veih mooar-heer ny h-Oarpey Hwoaie, Greenlynn as mooar-rheynn vooar ny h-Oarpey. Ta joarey yn ard meenit liorish ny h-ellanyn volcaanagh 'sy neear hwoaie, yn Eeslynn as Jan Mayen er lheh, y coorse marrey sleitoil 'sy neear, sheeyney magh veih ny sleityn ayns ny h-Ellanyn Goaldagh dys sleityn Loghlin, ny cruink as sleityn hwoaie meanagh 'sy Toolynn, as y thalloo rea 'sy niar ta goaill stiagh y Litaan, y Latvey, yn Estaan as Finnlynn.

She yn joarey smoo heear yiass na boayl ta begnagh ec 50° Twoaie as joarey smoo twoaieagh ec 81° Twoaie

Ta speyr yn ard er feie cleaynit liorish Stroo yn Eearvooir as cleayney bog echey er y speyr. Veih'n neear ta'n speyr anchasley veih speyryn mooiragh as fo-arctagh mooiragh. 'Sy twoaie as 'sy laare ta blass fo-arctagh ny Arctagh er y speyr, as da'n shiar she speyr fo-arctagh as sheeltagh/mooarheeragh.

Myr ta'n speyr anchasley veih ard dys ard, ta'n ghlasseraght cheaghlagh chammah, lesh tundrey goan 'sy twoaie as ayns ny sleityn ardey, keylljyn twoaieagh ayns ny h-ardjyn shiar hwoaie as meanagh, keylljyn bearkanagh sheeltagh (as y chooid smoo jeu ayns Gaeltaght ny h-Albey as sheear yiass Norlynn rieau) as keylljyn lhean-ghuillagagh sheeltagh 'sy jiass, 'sy neear as 'sy niar sheeltagh.

Staydraa çheeraghyn as thallooyn ny h-Oarpey Hwoaie

[reagh | edit source]
Yn Oarpey Hwoaie:
Çheer Eaghtyr
(km²)
Earroo yn phobble
(ool. 2008)
Glooaght y phobble
('sy km²)
Preeu-valley
Åland (Finnlynn) 1,552 26,008 16.8 Mariehamn
Y Danvarg 43,094 5,470,919 124.6 København
Yn Eeslynn 103,000 316,252 3.1 Reykjavík
Ellanyn ny Geyrragh (Y Danvarg) 1,399 48,500 32.9 Tórshavn
Yn Estaan 45,226 1,342,409 31.3 Tallinn
Finnlynn 336,593 5,301,992 15.3 Helsinki
Greenlynn (Y Danvarg) 2,166,086 57,000 0.027 Nuuk
Guernsey 78 65,573 828.0 St Peter Port
Jersee 116 95,871 773.9 Saint Helier
Y Latvey 64,589 2,366,515 36.6 Rīga
Y Litaan 65,200 3,601,138 55.2 Vilnius
Mannin 572 80,058 129.1 Doolish
Nerin 70,280 4,339,000 60.3 Divlyn
Norlynn 324,220 4,725,116 14.0 Oslo
Reeriaght Unnaneysit 244,820 61,687,300 246.0 Lunnin
Svalbard as
Jan Mayen
(Norlynn)
62,049 2,868 0.046 Longyearbyen
Y Toolynn 449,964 9,142,817 19.7 Stockholm
Y clane 3,978,838 98,669,336 24.80

Jeeagh er neesht

[reagh | edit source]

Noteyn

[reagh | edit source]