Yn Oarpey Hwoaie
She yn Oarpey Hwoaie cooid hwoaie yn Oarpey. Ta ny h-Ashoonyn Unnaneysit cur baght er yn Oarpey Hwoaie myr cooid hallooin ta goaill stiagh ny çheeraghyn as ny croghaneyn shoh:[1][2]
Y Danvarg
Yn Eeslynn
Yn Estaan
Finnlynn
Y Latvey
Y Litaan
Nerin
Norlynn
Reeriaght Unnaneysit
Y Toolynn
Cha nel ny Çheeraghyn Nordagh ny yn ard Nordagh goaill stiagh agh fo-rheynn jeh ny çheeraghyn as ny croghaneyn va soilshit magh heose. Roish y 19-oo eash, va'n enmys 'Nordagh' ny 'Twoaieagh' ymmydit son Twoaie ny h-Oarpey ayns keeal va goaill stiagh ny çheeraghyn Nordagh, y Roosh Oarpagh, çheeraghyn Baltagh (yn Estaan, Livonia as Kurzeme). Ta'n Reeriaght Unnaneysit as Nerin coontit myr çheeraghyn 'syn Oarpey Heear ny keayrtyn.
Shennaghys
[reagh | edit source]
Dy shendeeagh, choud's va'n Oarpey fo smaght ec yn ard Meanvooiragh (t'eh shen yn Impiraght Romanagh), va'n enmys 'Yn Oarpey Hwoaie' currit er dagh ard nagh row faggys da'n Veanvooir, goaill stiagh y Ghermaan, ny Çheeraghyn Injil, as yn Austeyr. Ta'n cheeal shen ymmydit ayns cooishyn ennagh, lheid as resoonaghtyn Aavioghey yn Twoaie. Ayns ny mean eashyn va'n enmys (Ultima) Thule ymmydit as eh çheet er boayl feayn-skeealleydagh ayns ny king hallooin smoo twoaie jeh'n vooar-rheynn.
Çheeroaylleeaght
[reagh | edit source]Ta'n Oarpey Hwoaie jeant seose jeh lieh-innys Loghlin, lieh-innys Jutland, y thalloo rea Valtagh ta ny lhie da'n shiar as ny h-ellanyn ta nyn soie er yn 'aarkey vooar magh veih mooar-heer ny h-Oarpey Hwoaie, Greenlynn as mooar-rheynn vooar ny h-Oarpey. Ta joarey yn ard meenit liorish ny h-ellanyn volcaanagh 'sy neear hwoaie, yn Eeslynn as Jan Mayen er lheh, y coorse marrey sleitoil 'sy neear, sheeyney magh veih ny sleityn ayns ny h-Ellanyn Goaldagh dys sleityn Loghlin, ny cruink as sleityn hwoaie meanagh 'sy Toolynn, as y thalloo rea 'sy niar ta goaill stiagh y Litaan, y Latvey, yn Estaan as Finnlynn.
She yn joarey smoo heear yiass na boayl ta begnagh ec 50° Twoaie as joarey smoo twoaieagh ec 81° Twoaie
Ta speyr yn ard er feie cleaynit liorish Stroo yn Eearvooir as cleayney bog echey er y speyr. Veih'n neear ta'n speyr anchasley veih speyryn mooiragh as fo-arctagh mooiragh. 'Sy twoaie as 'sy laare ta blass fo-arctagh ny Arctagh er y speyr, as da'n shiar she speyr fo-arctagh as sheeltagh/mooarheeragh.
Myr ta'n speyr anchasley veih ard dys ard, ta'n ghlasseraght cheaghlagh chammah, lesh tundrey goan 'sy twoaie as ayns ny sleityn ardey, keylljyn twoaieagh ayns ny h-ardjyn shiar hwoaie as meanagh, keylljyn bearkanagh sheeltagh (as y chooid smoo jeu ayns Gaeltaght ny h-Albey as sheear yiass Norlynn rieau) as keylljyn lhean-ghuillagagh sheeltagh 'sy jiass, 'sy neear as 'sy niar sheeltagh.
Staydraa çheeraghyn as thallooyn ny h-Oarpey Hwoaie
[reagh | edit source]| Yn Oarpey Hwoaie: | ||||
| Çheer | Eaghtyr (km²) |
Earroo yn phobble (ool. 2008) |
Glooaght y phobble ('sy km²) |
Preeu-valley |
|---|---|---|---|---|
 Åland (Finnlynn)
|
1,552 | 26,008 | 16.8 | Mariehamn |
 Y Danvarg
|
43,094 | 5,470,919 | 124.6 | København |
 Yn Eeslynn
|
103,000 | 316,252 | 3.1 | Reykjavík |
 Ellanyn ny Geyrragh (Y Danvarg)
|
1,399 | 48,500 | 32.9 | Tórshavn |
 Yn Estaan
|
45,226 | 1,342,409 | 31.3 | Tallinn |
 Finnlynn
|
336,593 | 5,301,992 | 15.3 | Helsinki |
 Greenlynn (Y Danvarg)
|
2,166,086 | 57,000 | 0.027 | Nuuk |
 Guernsey
|
78 | 65,573 | 828.0 | St Peter Port |
 Jersee
|
116 | 95,871 | 773.9 | Saint Helier |
 Y Latvey
|
64,589 | 2,366,515 | 36.6 | Rīga |
 Y Litaan
|
65,200 | 3,601,138 | 55.2 | Vilnius |
 Mannin
|
572 | 80,058 | 129.1 | Doolish |
 Nerin
|
70,280 | 4,339,000 | 60.3 | Divlyn |
 Norlynn
|
324,220 | 4,725,116 | 14.0 | Oslo |
.svg){kind=small} Reeriaght Unnaneysit
|
244,820 | 61,687,300 | 246.0 | Lunnin |
| Svalbard as Jan Mayen (Norlynn) |
62,049 | 2,868 | 0.046 | Longyearbyen |
 Y Toolynn
|
449,964 | 9,142,817 | 19.7 | Stockholm |
| Y clane | 3,978,838 | 98,669,336 | 24.80 | |
Jeeagh er neesht
[reagh | edit source]- Yn Ard Baltagh
- Ny Steatyn Baltagh
- Ny h-Ellanyn Goaldagh
- Yn Oarpey Veanagh
- Yn Oarpey Hiar
- Ny Çheeraghyn Nordagh
- Loghlin
- Yn Oarpey Yiass
- Yn Oarpey Heear